Wystawa biżuterii patriotycznej to wyjątkowa ekspozycja obiektów odwołujących się w swym wzornictwie do dziejów Rzeczpospolitej i ziem polskich w okresie od schyłku XVIII w. do 1945 r. Biżuteria ta, określana także mianem żałobnej lub emblematycznej, noszona była przede wszystkim jako wyraz postawy obywatelskiej i uczuć patriotycznych społeczeństwa polskiego wobec sytuacji zagrożenia wolności ojczyzny lub żałoby narodowej. Nie przestając być ozdobą i dopełnieniem ubioru była także formą manifestacji patriotyzmu, środkiem porozumienia społecznego, dzięki widniejącym na niej znakom, które symbolizowały wierność Bogu i Polsce. Potrzeba wyrobu i noszenia biżuterii patriotycznej to zjawisko unikatowe, które oprócz ziem polskich było spotykane na szerszą skalę tylko w kilku innych krajach.
Noszenie biżuterii patriotycznej jako wyrazu przekonań politycznych znane było w Polsce już pod koniec XVIII w. Ostatni król polski – Stanisław August Poniatowski wprowadził zwyczaj honorowania zasług wobec kraju drobnymi elementami rzemiosła artystycznego np. tabakierkami zdobionymi symbolami państwowymi, dynastycznymi czy królewskimi. W ostatnich latach Rzeczypospolitej pojawiły się przedmioty biżuteryjne wyrażające poparcie dla walk o utrzymanie niepodległości państwa. W czasie powstania kościuszkowskiego, w 1794 r., srebrnymi obrączkami z napisem Ojczyzna Obrońcy Swemu nagradzano generałów i oficerów za ofiarność podczas walk powstańczych. Pojawiły się pierścienie, sygnety, tabakierki i zegarki ozdabiane portretem Kościuszki lub herbami Rzeczypospolitej. W epoce porozbiorowej wykształciły się i zostały skodyfikowane symbole stanowiące kanon narodowy. Herby Polski i Litwy – Orzeł i Pogoń – stały się znakiem bojowym, symbolem walk o niepodległość. W kraju i na emigracji rozpowszechniły się pierścienie, brosze z godłem Orła i Pogoni, szablami, kosami, lancami z proporcami, zazwyczaj także z napisem Boże zbaw Polskę, szpilki, do krawata, spinki mankietowe, puzderka itp.
Największy rozwój tego typu biżuterii przypadł jednak na czasy powstania styczniowego. Klęska powstania wywarła ogromny wpływ na postawę społeczeństwa polskiego we wszystkich zaborach na kolejne dziesięciolecia. Rozpowszechniła się wówczas „czarna biżuteria” - kokardy noszone przez powstańców w kolorach biało-czerwonym, żeliwne krzyżyki, kolczyki, bransolety, wisiorki z motywami kotwicy oplecionej łańcuchami lub orła oraz medaliki z motywem złamanego krzyża czy wizerunkiem Matki Boskiej Częstochowskiej. Wykonywano korale, bransolety i naszyjniki imitujące łańcuchy, kajdany i gałązki cierniowe, obrączki z czarną emalią. Wobec tragedii narodowej noszenie biżuterii z metali i kamieni szlachetnych było źle widziane. Wiele osób przekazywało klejnoty na cele narodowe, a w ich miejsce wprowadzano tanie, powszechne materiały. Wykonywano więc ozdoby z czarnego szkła, ebonitu, drewna, szylkretu. Bardzo ciekawym rodzajem ozdób były zawieszki, zaprojektowane w ten sposób by umieścić w nich fotografię lub malowaną miniaturkę powstańca – tzw. sekretniki. Noszone były na łańcuszkach o grubych ogniwkach symbolizujących podobnie jak bransolety - kajdany i niewolę narodową. Niejednokrotnie biżuteria zdobiona była perłami słodkowodnymi symbolizującymi łzy przelane za poległych. Powszechne było noszenie czarnych dodatków do strojów, szczególnie kobiece suknie obfitowały w czarne koronki, aplikacje i szarfy. Ciekawą formę miały korale szklane lub ebonitowe noszone w formie różańca u pasa, jako swoiste cingulum. Tak ukształtowany kanon symboliki patriotycznej, przetrwał do 1914 r. W latach I wojny światowej noszenie emblematów patriotycznych nabrało masowego charakteru, zwłaszcza w kręgach związanych z Legionami. W klapach noszono miniatury Orła legionowego, medaliki na rocznice Konstytucji 3 Maja, śmierci Kościuszki. Były znaczki z portretem brygadiera Piłsudskiego, kokardy narodowe, krzyże NKN, pierścionki legionowe i odznaki pamiątkowe. W 1918 za ofiarę na cele niepodległości wydawano żelazna obrączkę z napisem Złoto – Ojczyźnie. 
Po 1918 ten rodzaj biżuterii patriotycznej, zwłaszcza plakietki, noszono w czasie obchodów rocznic walk o niepodległość. W latach wojny 1939-1945 kolejny raz odrodziła się tradycja krzyżyków i pierścieni nawiązujących do „czarnej biżuterii”. Na trwałe do tradycji wszedł znakomity w swej wymowie i graficznej prostocie znak Polski Walczącej.
Prezentowane artefakty pochodzą ze biorów Muzeum Regionalnego w Jaśle i zasobów pilźnieńskiego muzeum. Towarzyszą im archiwalne fotografie mieszkańców Pilzna z przełomu XIX i XX w. w strojach patriotycznych i żałobnych.
Muzeum Regionalne w Pilźnie