EKSPONAT NA DZIŚ - WIWAT SEJM, WIWAT NARÓD, WIWAT WSZYSTKIE STANY!

Faksymile aktu Konstytucji 3 maja 1791 r. z oryginału przechowywanego w Archiwum Głównym Akt Dawnych

wraz z kompletem pierwszych wydań tekstu drukowanego ustawy zasadniczej, w językach polskim, francuskim, niemieckim i angielskim. Faksymile podarowane pilźnieńskiemu Gimnazjum im. Obrońców Ojczyzny przez marszałka sejmu Radosława Sikorskiego, w 2014 r. Obecnie w zbiorach muzealnych.

Faksymile tekstu Konstytucji, oprawne w skórę w kolorze bordo, spisanego na kartach pergaminowych, paginowanych podwójnie, jako akt odrębny oraz część zbioru Archiwum Potockich.

wym. 430 x 220 mm

Konstytucja 3 Maja – Ustawa rządowa, największa w dziejach Polski reforma ustroju państwa.  Pierwsza w Europie, druga w świecie (po Konstytucji Stanów Zjednoczonych) ustawa zasadnicza, uchwalona 3 maja 1791 r. przez Sejm Czteroletni. Jej projekt powstał dzięki współdziałaniu od końca 1790 r. króla Stanisława Augusta Poniatowskiego ze stronnictwem patriotycznym, skupiającym znaczną liczbę posłów na sejm. Na ostateczny jej kształt wpłynęły zdobycze myśli oświecenia europejskiego w zakresie prawa, m. in. idea suwerenności narodu i koncepcja trójpodziału władz. Składała się z 11 artykułów. 

Za integralną część Konstytucji uznano prawo o miastach z 18 IV 1791 r., na którego mocy mieszczanie uzyskani nietykalność osobistą, prawo nabywania majątków ziemskich, piastowania niższych urzędów administracyjnych i sądowych, stanowisk adwokackich i rang oficerskich. W Konstytucji po raz pierwszy w polskim prawodawstwie chłopi zostali objęci opieką rządu, zwłaszcza w zakresie umów zawieranych przez nich z dziedzicami, potwierdzono prawa i przywileje szlachty posiadającej, tym samym ograniczono udział w życiu publicznym szlachty nieposesjonatów, zależnej od magnaterii zainteresowanej utrzymaniem stanu oligarchicznego. Najwyższą władzę skupił dwuizbowy sejm, w którym uchwały miały zapadać większością głosów (zniesiono liberum veto), a posłowie, wolni od instrukcji mieli reprezentować cały naród tj. wszystkie stany.  Władzę wykonawczą powierzono Straży Praw i Komisji Obojga Narodów. Zmiany w Konstytucji miał wprowadzać sejm konstytucyjny, zbierający się co 25 lat. Konstytucja wyrażała tendencję do centralizacji i rozbudowy administracji państwowej. W zakresie ustroju społecznego Konstytucja pozostawiła ustrój stanowy, dokonała w nim jednak wyłomów. Magnatom odebrano – na rzecz średniej szlachty – decydujące dotychczas wpływy w elekcjach, w senacie, w centralnym i terytorialnym zarządzie kraju. Równocześnie mieszczaństwu umożliwiono nobilitację z tytułu nabycia majątków ziemskich, zasług w gospodarczym rozwoju kraju, służb publicznych oraz tzw. wolnych zawodów. Ogółowi mieszczan w miastach królewskich zapewniono wolności osobiste, prawo sprawowania urzędów i in. Twórcy Konstytucji traktowali ją jako pierwszy krok w realizacji programu reform. W zakresie instytucji politycznych sejm pozostał naczelnym organem władzy i reprezentantem zwierzchnictwa narodu, zapewniono mu pełnie funkcji ustawodawczych, stanowienia budżetu i podatków. Miał składać się z 204 posłów oraz 24 plenipotentów miast. Zmniejszono rolę senatu, a izba poselska miała być wybierana na dwa lata. Wprowadzono zasadę dziedziczenia tronu. Król stanął na czele rządu jako przewodniczący Straży Praw. Ministrowie mieli odpowiadać za naruszenie prawa przed sądem sejmowym, a za kierunek polityki rządu przed królem i sejmem. W ten sposób w Polsce – po raz pierwszy na świecie – sformułowano prawnie parlamentarną odpowiedzialność ministrów. Pod zwierzchnictwem króla i Straży Praw pozostawały komisje wielkie: edukacji, policji, skarbu i wojska. Członków komisji wybierał sejm.

Akt Konstytucji przyjęto i podpisano w Sali Senatorskiej Zamku Królewskiego w Warszawie, w obecności króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W preambule ustawy znalazły się znamienite słowa: „wolni od hańbiących obcej przemocy nakazów, ceniąc drożej nad życie, nad szczęśliwość osobistą, niepodległość zewnętrzną i wewnętrzną narodu, (…) chcąc na błogosławieństwo i na wdzięczność współczesnych i przyszłych pokoleń zasłużyć, mimo przeszkód, dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolności, dla ocalenia ojczyzny naszej i jej granic, z największą stałością ducha niniejszą konstytucję uchwalamy.”

Niestety, Konstytucja została obalona w połowie 1792 r. w wyniku zawiązania konfederacji targowickiej i interwencji wojsk rosyjskich, a w jej efekcie doszło do II rozbioru Rzeczpospolitej. Jednakże Konstytucja umożliwiła przetrwanie narodu polskiego w okresie zaborów, niewoli i okupacji. Przesłanie, które ze sobą niosła, przez lata podtrzymywało ducha narodowej jedności, motywując kolejne pokolenia Polaków do walki o niepodległą ojczyznę.